ساز سه تار
ساز سه تار از سری ساز های زهی_مضرابی است که می توان آن را با ناخن نیز نواخت منتهی صدای ساز در صورت نواختن با ناخن رسایی کمتری داشته و به نوعی صدای ساز فرکانس پایینتری خواهد داشت. انگشت اشاره دست راست که سبابه نیز نام دارد ، برای زدن مضراب بر سه تار استفاده میشود. نحوه مضراب زدن سه تار به صورتی است که شخص نوازنده می تواند هم بر روی زمین بشیند و هم بر صندلی. ساز معمولاً به شکل مورب و با زاویهای در حدود 45 درجه در روی ران شخص قرار میگیرد که قسمت کاسه ساز روی آن است. همچنین دسته سه تار را نیز با دست چپ نگه میدارند و انگشتان دست بر روی دسته که پردهها در آن قرار دارند ، حرکت میکنند. برای نوازندگی عمدتاً از انگشت اشاره یا سبابه استفاده میشود ولی ممکن است گاهی اوقات از چهار انگشت میانی و کوچک استفاده شود که در این صورت صدایی با فرکانس خیلی بالاتر تولید خواهد شد.
برای پرده گیری از 3 انگشت میانی دست چپ استفاده شده و در بعضی از اساتید استفاده از انگشت کوچک نیز مشاهده میشود. این انگشت در تعلیم سه تار به هنرآموزان آموزش داده نمی شود ولی در ادامه ممکن است که خود هنرجو استفاده از این انگشت را در دستور کار قرار بدهد. همچنین برای زبر و خشن کردن صدای سه تار نیز میتوان به نزدیک خرک زخمه زد ، البته با نزدیک شدن به گلوی ساز نیز صدا آرامتر و نرمتر خواهد شد. معمولاً مضراب زنی به سه تار کمی نزدیک تر به گلوی ساز است.
سه تار در زمان های بسیار دور دارای 3 سیم بوده ولی با گذشت زمان یک سیم به آن اضافه شد. این سیم در کنار سیم سوم قرار گرفت ولی از پایین خود سیم سوم سهتار است ، منتهی چون آخرین سیمی است که به این ساز اضافه شده است به آن سیم چهارم نیز میگویند. در کل به مجموعه این دو سیم که کنار همدیگر قرار میگیرند و در نواختن با هم به آنها مضراب زدن میشود ، سیم بم می گویند. همچنین در روایت ها از ابوالحسن صبا است که این سیم آخری به سیم مشتاق معروف میباشد و بوسیله درویشی با نام مشتاق علی شاه به این ساز اضافه شده است.
سه تار در زمان های گذشته سازی مختص اشرافیان و اعیان و شاهزادگان بود ولی میرزا عبدالله که یکی از اساتید برجسته سه تار و تار میباشد ، آن را به کلاس درس موسیقی آورد و پس از آن این ساز در میان مردم متداول شد.
کاسه سه تار معمولاً به شکل گلابی مایل به گرد است. این ساز تماما از چوب ساخته میشود و از چوب های مختلف نیز آن را میسازند. عمدتاً چوب دو درخت گردو و توت را در ساخت این ساز استفاده میکنند ولی این روزها استفاده از چوب درختان افرا و زردآلو نیز قابل مشاهده است و صدا های مناسبی از آنها تولید میشود. کاسه سه تار پهنای بین 12 تا 16 سانتی متر را دارد که سازندگان آن را به صورت های مختلف میسازند. کاسه کوچک ، متوسط ، بزرگ ، کدویی و تخت انواع مختلف این ساز میباشند. همچنین ساخت سه تار پوستی نیز امکان پذیر است و در بازار نیز وجود دارد.
کاسه این ساز می تواند به صورت یکپارچه باشد و یا از چسباندن قطعات چوبی هم اندازه ساخته شود. جنس کاسه ممکن است از چوب درخت توت ، گردو ، زردآلو و افرا باشد. صفحه سه تار نیز بر روی کاسه قرار میگیرد که بسیار زیبا و در عین حال نازک و ظریف است. این صفحه دارای سوراخ هایی است که از آن صدا بیرون میآید و به شکل های مختلفی می تواند باشد. دست راست نوازنده روی صفحه ساز قرار میگیرد. البته در چپ دست ها ممکن است دست چپ آنها روی صفحه قرار بگیرد. دسته سه تار معمولاً دراز است و اندازهای در حدود 46 الی 48 سانتی متر دارد. این دسته بیشتر از چوب گردو است و ممکن است روی آن استخوان نیز نصب شود که معمولاً وزن دسته را افزایش میدهد. از اجزای دیگر سه تار می توان به خرک که در ناحیه ابتدایی سه تار روی صفحه قرار دارد ، سیم گیر که در پشت کاسه قرار دارد و سیم ها را نگه میدارد ، گوشی که سیمها از یک طرف به آن و از طرف دیگر به سیم گیر وصل هستند و هر دو وظیفه نگهداری سیم ها را بر عهده دارند و پرده که نخ های باریکی از جنس روده حیوانات هستند اشاره کرد. البته پردهها موارد مهمی هستند و با نگه داشتن آنها توسط انگشتان دست چپ و مضراب زدن ، صدا با نت ها مختلفی تولید میشود. پردهها در عرض دسته با فواصل مشخصی قرار دارند و به صورت 3_4 لایه می باشند.
کاسه سه تار گوشی دو طرف سه تار مضراب سه تار
خرک سه تار
صدای ساز سه تار فوقالعاده مخملی است و در آن ظرافت بسیار خاصی وجود دارد. معمولاً این ساز را به صورت انفرادی و تکنوازی مینوازند ، چرا که در کنار دیگر سازها صدای آن کمتر شنیده میشود. این ظرافت صدا بیشتر روی روح و روان اشخاص اثر دارد و به نوعی ساز تنهایی است.
نوازندگان بسیار متعدد ، پرشمار و حرفهای در تاریخ این ساز وجود دارند که هر کدام در مقام خود استاد بسیار بزرگی بودند و هستند. در زمان امروزی نیز نوازندگان توانمندی هستند که صدای ساز آنها بسیار زیبا است. از اشخاص نوازنده قدیم می توان اساتید بزرگی چون درویش خان ، ابوالحسن صبا ، میرزا عبدالله ، یوسف فروتن ، داریوش صفوت ، جلال ذوالفنون ، محمدرضا لطفی و احمد عبادی را نام برد. از اساتید امروزی و حال نیز به داریوش پیرنیاکان ، حسین علیزاده ، کیوان ساکت ، مسعود شعاری ، کیهان کلهر ، سهراب پورناظری ، بهداد بابایی ، داریوش طلایی ، حمید متبسم و مازیار شاهی می توان اشاره کرد.
استاد کیهان کلهر استاد محمد رضا لطفی استاد جلال ذوالفنون
استاد احمد عبادی
تحقیق و گردآوری:گروه کارشناسی ایران سکه
خرداد 1401
پرسش کاربران