ساز تار

ساز تار یکی دیگر از ساز های زهی_مضرابی است که در تاریخ کشور ما ساز بسیار قدیمی می‌باشد. این ساز علاوه‌ بر ایران در کشور های مختلفی نیز وجود دارد و از این کشورها میتوان به تاجیکستان ، آذربایجان ، ارمنستان و چند کشور دیگر اشاره کرد.

تاریخ دقیقی از زمان ساخت این ساز وجود ندارد ولی آنطور که در برخی شعرها پیداست ، تار از زمان های خیلی دور وجود داشت ولی با ساز امروزی متفاوت بود. از آثار مکتوبی که نشان می‌دهد این ساز در قدیم وجود داشت به زمان صفویه برمی‌گردیم. در نقاشی های موجود در عمارت هشت بهشت اصفهان که مربوط به دوران صفوی است ، نقاشی تار وجود دارد ولی قبل از آن اثر مکتوبی وجود ندارد که ثابت کند این ساز وجود داشته است. تنها در برخی شعر های شعرای قدیم به واژه تار اشاره شده است که یکی از آنها در یک بیت از فرخی سیستانی شاعر قرن پنجم ه.ق. قابل مشاهده است:

هر روز یکی دولت و هر روز یکی غژ       روز یکی نزهت و هر روز یکی تار

«از نقاشی های عمارت هشت بهشت اصفهان مربوط به دوره صفویه که زنی در حال نواختن تار میباشد»

نوع نواختن در زمان های قدیم متفاوت بود و تار بر روی سینه شخص قرار می‌گرفت. با گذشت زمان این ساز پایین‌تر آمد و امروزه کاسه و نقاره آن را روی زانوی راست قرار می‌دهند ( البته برای راست دست‌ها ). زانوی راست باید بالاتر از زانوی چپ باشد و برای آن هم معمولا این زانو روی چپی قرار می‌گیرد و یا زیر پای راست با قرار دادن شیئی ، باعث می‌شوند که پای راست بالاتر از چپ باشد تا بتوان آسانتر ساز را نواخت. این تغییر باعث شد که در ساختار خود تار هم تغییراتی اعمال شود ، چرا که قبلاً ها کاسه و نقاره کوچکتر بودند و امکان نگهداری و قرار دادن آن روی سینه آسان تر بود ولی با پایین آمدن ساز نواختن آن دشوارتر شد و ساز خیلی زود سر می خورد و به همین علت سازندگان کاسه و نقاره ساز را کمی بزرگ ‌تر کردند.

همچنین در مضراب ها نیز تغییراتی صورت گرفت. مضراب ها در گذشته موم بزرگ‌تری داشتند و باعث می‌شد که نوازنده مضراب های شمرده ، محکم و استوار بر سیم‌ها بزند و راست و چپ های آن قوی و سریع بودند. اما در ادامه موم مضراب کمتر شد و فلز نیز کوتاهتر که در صدای ساز تأثیر گذاشت ، به طوریکه امروزه با مضراب زدن صدایی لطیف و ریز های مخملی تولید می‌شود.

تغییر بعدی در سیم تار بود که از پنج تا به شش تار تغییر یافت و یک سیم به آن اضافه شد. این کار توسط درویشی به نام مشتاق علی شاه انجام گرفت. وی یکی از اساتید سه تار و تار در دوران زندیه بود ولی با این حال این تغییر که در سیم بم صورت گرفت تا زمان درویش خان مورد قبول واقع نشد. بعد ها درویش خان خود دوباره این سیم را به ساز اضافه کرد که این بار مورد پذیرش قرار گرفت. با این حال در صدای تار تغییراتی ایجاد شد که کمی گوشنواز نبود. ولی امروزه این سیم را به شکلی کوک می‌کنند که برای اجرای موسیقی ردیف کوک نمی‌شود که آن اصالت را از دست می‌دهد ولی برای ایجاد فضا های تازه و شیرین نوازی این امکان را به نوازنده میدهد. این مورد از زمان مرتضی خان نی داوود رایج شد.

اجزای ساز تار بسیار مختلف است که عموماً از دو کاسه به هم چسبیده که معمولاً یک تکه است تشکیل می‌شود. به شکل بزرگ آن، کاسه و به شکل کوچک آن، نقاره می‌گویند و عمدتاً از چوب توت هستند. بر روی این دو، پوست کشیده می‌شود که معمولاً از پوست حیواناتی مانند گوسفند و بز می‌باشد. خرک نیز معمولا از جنس استخوان است و دارای دو پایه است که بر روی پوست نشانده می‌شود. سیم ها هر یک جداگانه از شیار های موجود خرک عبور می‌کنند و در پشت ساز قرار می‌گیرند. دسته معمولاً از جنس چوب گردو یا توت است و روی آن پرده ها قرار می‌گیرند. می توان روی دسته نیز طراحی های زیبایی اجرا کرد که عمدتاً برای این طراحی ها از استخوان استفاده می‌کنند. 6 عدد گوشی در بالای تار است که سیم ها از یک طرف به آنها وصل می‌شوند و با بالا و پایین کردن آنها کوک ساز تغییر می‌کند. این گوشی ها امروزه به شکل فلزی نیز ساخته می‌شوند که در آن صورت به سرپنجه آن طاووسی گفته می‌شود. شیطانک یکی از اجزای کوچک تار است که از استخوان ساخته می‌شود و شیار های بسیار کوچکی دارد که سیم‌ها از آن عبور کرده و به گوشی ها وصل می‌شوند. همچنین ساز دارای 6 عدد سیم است که دوتا دوتا کنار هم قرار می‌گیرند و کوک هر دو باید یکسان باشد. برای نواختن تار نیز از مضراب های برنجی استفاده می‌کنند که با موم پوشانده می‌شوند. البته امروزه مضراب های مختلفی از مواد متنوع ساخته می‌شود. پرده‌ها اجزای پایانی تار هستند که از جنس روده حیوانات تشکیل می‌شوند و بر روی پرده قرار می‌گیرند.

روش نواختن تار به سه تار شباهت دارد و کلا تعداد پرده و نحوه گرفتن آنها و دسته کاملاً با سه تار یکسان می‌باشد. در مورد مضراب زدن موضوع متفاوت است و راست و چپ های تار دقیقاً عکس سه تار می‌باشد. همچنین داشتن مضراب برای نواختن تار الزامی است.

از نوازندگان قدیمی این ساز می‌توان به اساتید بزرگی نظیر آقا حسینقلی ، درویش خان ، میرزا عبدالله ، موسی معروفی ،علی اکبر خان فراهانی ، علی اکبر شهنازی ، علینقی وزیری ، عبدالحسین شهنازی ،عطا جنگوک ، مرتضی نی داوود ، جلیل شهناز ، هوشنگ شریف ، فرهنگ شریف ، لطف الله مجد ، غلامحسین بیگجه خانی ، بیوک آقا شکورزاده معروف به بیوک آقا مراغه‌ای ، محمدرضا لطفی و بسیاری دیگر اشاره کرد.

در بین نوازندگان حاضر نیز اساتید بزرگی هستند مانند: حسین علیزاده ، داریوش طلایی ، داوود آزاد ، محسن نفر ، داریوش پیرنیاکان ، کیوان ساکت ، ارشد تهماسبی ، حمید متبسم ، شهرام میرجلالی ، مجید درخشانی ، علی قمصری ، مازیار شاهی و ... .

در مورد سازندگان تار نیز باید گفت که امروزه اساتید بسیار متعددی هستند ولی در زمان قاجار شخصی به نام یحیی بود که تار های فوق‌العاده‌ای می‌ساخت و شیوه ساز سازی وی بسیار خاص بود ، به طوری که امروزه تار های وی جزو لوازم آنتیک به شمار می‌روند و قیمت های بسیار بالایی دارند و البته تعداد زیادی از آنها موجود نمی‌باشد. الگوی تار یحیی امروز در دست سازندگان قرار دارد ولی همچنان نظیر آنها نیز ساخته نمی‌شود. شکل ساز سازی وی طوری بود که در سال در حدود 2_3 عدد تار می‌ساخت ولی آنچنان صدای بی نظیری داشتند که همچنان سازی به زیبایی صدای تار یحیی ساخته نمی‌شود. متد و روش هایی که وی استفاده می‌کرد ، در نوع خود بسیار جالب بود.

تحقیق و گردآوری:گروه کارشناسی ایران سکه

خرداد 1401

WWW.IRSEKKEH.COM