ساز نی
از دسته ساز های بادی امروز میخواهیم درباره نی صحبت کنیم. این ساز جزو ساز های بادی میباشد و بی زبانه است. جنس ساز نی از خود گیاه نی است و معمولاً ساختار آن به صورت هفت بند و شش گره میباشد. این مورد دلیل اصلی نامگذاری نی به نی هفت بند میباشد.
ساز نی به صورت یک لوله استوانهای شکل است که داخل آن توخالی میباشد و شخص نوازنده با دمیدن نفس خود در داخل آن و گرفتن سوراخ های آن تولید صدا میکند که بسیار هم به صدای حنجره انسان شباهت دارد. این ساز جزو ساز های بسیار قدیمی و محلی در کشور ایران میباشد و همواره نیز در مراسمات مختلف از آن استفاده شده است. امروزه نیز در مراسمات مختلفی از ساز نی استفاده میکنند.
مولانا جلالالدین بلخی یکی از شعرای نامی کشور نیز در اشعار خود از نی بسیار استفاده کرده است و عدهای نیز باور دارند که وی نوازنده این ساز بوده است و مخصوصاً در شب ها بسیار آن را مینواخته است.
نی در زبان های مختلف با نام های مختلفی وجود دارد و به صورت های مختلف تلفظ میشود. به طور مثال:
در ارمنستان Net _ در زبان های لری و کردی Nei _ در پارسی باستان Nada _ در هند باستان Nada-Nadha _ در پهلوی Nai-Nadh و غیره.
تفسیر کلمهای نی به صورت زیر است و در منابع هم این چنین آمده است که گیاهی میباشد از تیره گندمیان که ساقه آن را از ابزار های مختلف میسازند. معمولاً این گیاه در نواحی گرم و معتدل و به خصوص در نزدیکی باتلاق ها رشد میکند و به صورت یک استوانه توخالی میباشد. رنگ آن هم عموماً زرد است.
کلمه نی مخفف شده واژه نای است و خود نای هم در زبان ما دو معنی مختلف دارد:
1) به معنی حنجره که به عنوان تولیدکننده و پدیدآورنده صدا است.
2) نام یک ساز بادی که جزو آلات موسیقی است.
در تاریخ کشور ما این واژه همیشه یادآور ساز های بادی است.
در ساخت ساز نی معمولاً باید از نی های رسیده و کلفت استفاده شود که شهر کاشان مرغوب ترین نی ها را دارد. همچنین گیاه نی باید بند هایی کاملاً هم اندازه داشته باشد. نی استفاده شده باید بدون انحنا بوده و شکستگی نداشته باشد و کاملاً به صورت یک خط مستقیم باشد.
این ساز در قطر و طول های مختلفی ساخته میشود ولی اصولاً این اندازه ها استاندارد هستند. تقریباً مدت زمان 25 روز برای ساخت یک نی مرغوب و باکیفیت نیاز است که 20 روز آن برای خشک شدن کامل نی میباشد. پس از خشک شدن است که داخل نی را خالی میکنند و با ایجاد سوراخ هایی که از آنها برای ایجاد نت های مختلف استفاده میشود ، ساخت نی به پایان میرسد. برای تزیین کردن هم میتوان از بند های چرمی استفاده کرد که کاملاً سلیقهای میباشد. سوراخ های ایجاد شده در نی به صورت یک عدد در عقب ساز و 5 عدد در جلوی آن میباشد و با یک میله داغ ایجاد میشوند.
در نوازندگی نی چون که همیشه از دهان استفاده میشود ، ممکن است که دهانه ساز به مرور زمان از بین برود و پوسیده شود. به همین خاطر هم از لولهای کوتاه با جنس برنج به نام سری استفاده میکنند که روی ساز نصب میشود. بعضی ها هم از طلق های پلاستیکی استفاده میکنند که قابل جداسازی است.
بر روی تمامی سازها سازندگان نام خود را حک میکنند که به اصطلاح مهر سازنده است و ممکن است که یک نام هنری یا اسم خود شخص باشد. در نی هم اینگونه است.
برای نواختن نی آن را با دو دست داخل دهان نگه میدارند ، به طوری که برای نگه داشتن داخل دهان از دو دندان پیشین استفاده میکنند. همچنین تنها سری یا طلق پلاستیکی که داخل دهان قرار میگیرد و ساز به صورت عمودی با دو دست گرفته میشود. با دمیدن نفس نوازنده داخل نی ، صدا ایجاد میشود که می توان آنرا با گرفتن سوراخ های مختلف به صورت نت های متفاوت ایجاد کرد. در این ساز زبان به عنوان یک مسدودکننده و هدایت کننده هوا استفاده میشود و میتوان با اعمال تغییرات در زبان ، صداهایی با فرکانس مختلف تولید کرد. نواختن ساز نی نیاز به تمرین و ممارست بسیاری دارد و این گونه نیست که تنها با یک بار دمیدن صدا تولید شود ، بلکه شخص نوازنده نیاز به حضور در کلاس های اساتید دارد تا بتواند به درستی بنوازد. چون که ممکن است در صورت اشتباه در شیوه نواختن ، به سلامتی خود صدمه بزند.
در نی کوک کردن ساز امکانپذیر نیست و ساز با یک کوک خاص ساخته میشود. این ساز به مانند دیگر ساز ها اصلا قابل کوک نمیباشد و به همین خاطر هم از تعداد مختلفی نی استفاده میشود. معمولاً از ساز نی برای تک نوازی استفاده میشود و در ارکستر های بزرگ شخص نوازنده باید بسیار متبحر باشد تا بتواند در کوک های مختلف ساز بنوازد.
از نوازندگان معروف نی میتوان به اساتید بزرگی مانند مهدی نوایی ، صفدر خان ، حسین یاوری نایب اسدالله اصفهانی ، محمد علی کیانی نژاد ، حسن ناهید ، حسن کسائی و ... اشاره کرد.
حسین خان نی ساز ، محمد بیات ، سید قاسم علوی و حسین خان نی ساز جزو سازندگان نامی این ساز هستند.
تحقیق و گردآوری:گروه کارشناسی ایران سکه
خرداد 1401
پرسش کاربران