تنبک
ساز های ضربی جایگاه خاص و ویژه در موسیقی کشور دارند و از مهمترین این سازها ساز تنبک یا تمبک میباشد. تنبک از طرفی یک ساز پوستی هم محسوب میشود و شکلی شبیه به جام دارد. ساز تنبک، سازی همراه کننده و هماهنگ کننده در کنار دیگر سازها است و در نوازندگی گروهی این وظیفه را بر عهده دارد.
برای ساخت تنبک در گذشته از سفال و چوب استفاده میکردند و بعضاً در ساخت آن از فلز نیز استفاده میشد اما امروزه تنها از چوب برای ساخت تنبک استفاده میشود. چوبی هم که برای ساخت تنبک مورد استفاده است ، چوب توت و گردو میباشد ولی در کل بهترین تنبک ها با چوب گردو ساخته میشوند و کیفیت تنبک گردویی بهتر از توت میباشد. چوب گردو دارای رگه های زیبا و بسیار جالب است و علاوه بر آن دوام خوبی نیز دارد.
در ساخت ساز تنبک معمولاً وهله نخست کندن چوب است و سپس نوبت به شکل دهی به ساز میرسد که به صورت ایجاد نقش های جذاب بر روی بدنه تنبک می باشد. بعد از این مراحل تنبک تا مدت چهار ماه در داخل کیسه یا یک مکان ویژه محبوس میشود و بعد از آن هم به مدت یک سال آن را در هوای آزاد قرار میدهند. با پایان رسیدن این مراحل ، بر روی تنبک پوست کشیده میشود.
ساز تنبک اجزای مختلفی دارد که به ترتیب آنها را توضیح میدهیم اما نخست باید به اطلاع رساند که این ساز دو قسمت اصلی دارد که کلی و استوانهای است. این دو قسمت بخش های اصلی تنبک هستند که بخش استوانهای قسمت پایینی ساز است و در پایین هم کمی گشاد میشود و دهانه پایانی آن باز است. قسمت کلی که بالای ساز است ، بر روی آن پوست کشیده میشود و از پایین هم به استوانه وصل میگردد. قطر قسمت کلی در حدود 25 الی 30 سانتی متر است و ارتفاعی در حدود نیم متر دارد. اجزای اصلی ساز موارد زیر هستند:
محفظه صوتی یا تنه که محدب میباشد و بسیار پرحجم است. این بخش در عرض خود شیار هایی دارد که برای جلوگیری از لغزش ساز به هنگام نوازندگی آن ها را ایجاد میکنند. بخش دهانه بزرگ ، قسمت بالایی ساز است که به آن پوست کشیده میشود و باید شکلی دایره مانند داشته باشد تا صدا در تمامی نواحی به شکل یکسان ایجاد شود. قسمت پایینی ساز دهانه کوچک است که قطر آن در حدود 20 سانتی متر میباشد و صدای ناشی از ارتعاشات پوست از آنجا خارج میشود. این قسمت پس از نفیر یا گلویی میباشد.
نفیر بخش باریک ساز است که از بیرون استوانهای شکل میباشد ولی از داخل به شکل یک شیپور آن را میتراشند. این قسمت ما بین تنه و دهانه کوچک است و قطر آن در حدود 18 سانتی متر، که البته این مقدار قطر بیرونی میباشد. قسمت پوست ساز به عنوان نخستین قسمت ساز تنبک شناخته میشود و در بالای ساز قرار دارد. پوست در مرحله پایانی به ساز اضافه میشود و از جنس پوست بز و گوساله است. عمدتاً هم از قسمت گردن این موجودات استفاده میکنند که ضخامت و کلفتی آنها بیشتر است. برای چسباندن پوست هم از سریش یا چسب استفاده میکنند.
هنرمندانی معروف به چوب پا، با پا به پا کردن چوب هایی که ارتفاع آنها در حدود 3 متر بود ، در روستا های بم جلوی مراسمات عروسی اقدام به نواختن تنبک میکردند. شخصی به نام مراد شرفایی آخرین نفر از هنرمندان چوب پا بود که در روستای بیدخون مرغک بم زندگی میکرد.
کولیان و عشایر مناطق کرمان که نوازندگان تنبک داشتند ، نوازندگان آنها معمولاً با تسمه ای چرم، ساز را از گردن میآویختند و بدین صورت ساز را مینواختند.
در مورد نام تنبک یا تمبک هم اختلاف نظر های بسیاری وجود دارد. برخی معتقد به این هستند که نام اصلی تنبک است و به مانند واژه شنبه که شمبه نامیده میشود ، تنبک هم به همین علت تمبک نامیده میشود. عدهای هم به دلیل تولید صدای بم این ساز که به کلمه تم بسیار شبیه است ، بر این باورند که باید به آن تمبک گفته شود.
ساز تنبک در زمان های قدیم چندان مورد استقبال و توجه مردم نبود و خیل ها آن را ساز قابلی در نظر نداشتند. همانطور که استاد خالقی هم در کتاب سرگذشت موسیقی ایران هم به آن اشاره میکند ولی با فعالیت های زنده یاد استاد حسین تهرانی ، وی توانست جایگاه ویژهای را برای تنبک ایجاد و به آن ارزش و اعتبار ببخشد. شخصیت والای وی و ایجاد قابلیت های جدید در تنبک باعث شد که این ساز بسیار مورد توجه بیشتر قرار بگیرد و امروزه به صورت تکنوازی نیز اجرا دارد.
تعدادی از نوازندگان معروف این ساز به شرح زیر هستند:
اساتید حسین تهرانی ، حاجی خان ضرب گیر ، بهمن رجبی ، عیسی آقا باشی ، محمد اسماعیلی و...
تحقیق و گردآوری:گروه کارشناسی ایران سکه
تیر 1401
پرسش کاربران