ساز دف
دف سازی است از دسته ساز های کوبه ای. همچنین ساز دف جزو ساز های ضربی میباشد و نسبت به ساز دایره اندازه بزرگتری دارد که در صدای آن هم تأثیر میگذارد و سبب میشود صدا بم تر تولید شود. واژه دف از واژه تف گرفته شده است که در زبان عبری معنی آن کوبیدن و ضربه زدن است.
ساز دف به صورت چهار گوش در ایلام و در قرن های هفت و هشت قبل از میلاد وجود داشته است که جزو ایران باستان میباشد. در زمان اشکانیان نیز ساز دف به عنوان یکی از ساز های موسیقی مورد استفاده قرار میگرفت. با بررسی های بیشتر مشخص میشود که ساز دف بیشتر توسط زنان نواخته میشد و در بسیاری از مراسمات نیزمورد استفاده بود. همچنین بعد از آن در زمان ساسانیان نیز ساز دف را بیشتر زنان مینواختند.
در کشور ما در زمان صفویان و گورکانیان نیز ساز دف وجود داشت که بیشتر در نقاشی ها و مینیاتور های این دوره قابل مشاهده است. همچنین در دوره صفویه دف بیشتر در کنار ساز نی مورد استفاده قرار میگرفت.
ساز دف در زمان های پیش از اسلام بیشتر در موسیقی کردیاستفاده میشد و همواره در این موسیقی قابل مشاهده بود اما ورود اسلام باعث شد که این ساز تنها در خانقاه های کردی حضور داشته باشد. این موضوع تا بیش از 13 قرن ادامه پیدا کرد و همدم دراویشکردستان بود. این بست نشینی تا همین سال های اخیر هم ادامه داشت ولی دو استاد محمدرضا لطفی و بیژن کامکار با تلاشی که انجام دادند به این بست نشینی خاتمه دادند و با زحمات این دو عزیز ، ساز دف امروزه در مراسمات مختلف حضور دارد و حتی به شکل تکنوازی نیز مورد استفاده است.
در کتاب فرهنگ سازها ، حسینعلی ملکی اینطور بیان کرده است که ساز دف ، دایره و دایره زنگی از یک دوره تشکیل میشوند که بر یکسمت آن پوست کشیده شده است. این دوره به دایره خیلی شباهت دارد و به آن چنیز نیز میگویند.
ساز دف از اجزای مختلفی تشکیل میشود که عبارتند از:
کمانه: این قطعه حلقهای چوبی میباشد و از چوب درختان بید سرخ ، صنوبر و کبود ساخته میشود خود در دو مدل کمانه یک کمه و کمانه دو کمه است. کمانه یک کمه با فشار پوست خیلی کم کج میشود و همچنین وزن سبکتری دارد ولی کمانه دو کمه سنگینتر است و نسبت به فشار پوست بسیار مقاوم میباشد.
بررسی چوب های کمانه نشان می دهد که بهترین نوع چوب برای کمانه ، چوب بید سرخ میباشد که حالت ارتجاعی مناسبی دارد. همچنین از نظر مقاومت چوب و ایجاد صیقل های مختلف این چوب بهترین در بازار است و دف های با کیفیت و تخصصی از چوب بید سرخ میباشند.
چوب صنوبر از شکل اقتصادی که بررسی شود ، بسیار مناسب است. چرا که قیمت پایینتری دارد و بسیار هم سبک است و بافت آن فوقالعاده نرم میباشد.
چوب کبود نیز به مانند صنوبر سبک و بافت نرمی دارد. حتی این چوب خود از مجموعه صنوبر میباشد و نسبت به آن رگه های زیباتری دارد. تنها مشکل این چوب ها در این است که فشار پوست سبب کجی کمانه به مرور زمان میشود که همانطور که گفتیم ، به دلیل نرمی بافت این چوب ها میباشد.
قطر کمانه دف در حدود 63 تا 72 سانتی متر است نقطه اتصال آن با پوست نباید کمتر از یک میلی متر باشد. در غیر اینصورت تیزی چوب باعث پارگی پوست میشود. ارتفاع کمانه 5 تا 7 سانتی متر است و با قطر آن تغییر میکند. همچنین ضخامت دف نیز در حدود 7 سانتی متر میباشد.
جلاجل یا حلقه: در محل اتصال حلقه به کمانه که به سمت داخل پوست میباشد ، باید اندازه 3 سانتی متر با پوست فاصله وجود داشته باشد. فاصله هر حلقه با یکدیگر نیز باید به اندازه قطر یک حلقه باشد ، در غیر اینصورت در تولید صدا اخلال ایجاد میشود. این کار سبب شفاف دهی صدای ساز میباشد.
گل میخ ها: برای اینکه پوست روی کمانه در قسمت پشت نگه داشته شود ، در ضخامت حدود 5 سانتی متری کمانه پوست را توسط میخ های سر تخت نگه می دارند.
شستی: شستی محلی است در پشت ساز که برای نگه داشتن انگشت شست آن را ایجاد میکنند. این محل باید بر اساس اندازه دست ، انگشت شست نوازنده ایجاد شود و با اندازه ارتفاع کمانه متناسب باشد.
پوست: بر روی کمانه ، پوست حیواناتی نظیر بز و گوسفند کشیدهمیشود که بهترین نوع آن پوست گوسفند است و حالت ارتجاعی بسیارمناسبی دارد و صدای آن فوقالعاده دلنشین است. برای تولید صدایخشنتر معمولاً از پوست بز استفاده میشود که با خشک شدن هوا کشیدگی آن بیشتر و صدای دف تیزتر تولید میشود. این نکته را باید یادآوری کرد که اگر پوست بز پاره شود ، کمانه تحمل قدرت کشیدگیپوست جدید را نخواهد داشت و بنابراین بهتر است که از پوست گوسفند استفاده شود.
از نوازندگان معروف ساز دف در کشور ما اساتید بزرگی نظیر خلیفه میرزا آغه خوثی ، اردشیر فهیمی ، خلیفه کریم صفوتی ، مسعود حبیبی و بیژن کامکار میباشند.
از سازندگان به نام نیز میتوان به توفیق باباخانی ، صدیق محمدی ، پژمان حدادی و حبیب الله محمدی اشاره کرد.
تحقیق و گردآوری:گروه کارشناسی ایران سکه
تیر 1401
پرسش کاربران