ساز سرنا
ساز سرنا جزو ساز های بادی در ایران است که سابقه تاریخی طولانی در کشورمان دارد. این ساز همچنین در گروه ساز های دو زبانه قرار میگیرد. همانطور که از نام این ساز مشخص است ، سرنا واژهای قدیمی میباشد که شکل تغییر یافته سورنای است. معنی کلمات سور و نای به ترتیب جشن و شادی و یک عنوان کلی برای ساز های بادی میباشد. از ساز سرنا در مجالس شادی بسیار بیشتر استفاده میشود و حتی در نغمه زیبای تحویل سال نوروز نیز از این ساز استفاده شده است که پیامآور شادی و جشن میباشد. در اشعار شاعران مختلفی از سرنا به آن اشاره شده است که نشانگر با سابقه بودن این ساز در فرهنگ ایران است.
نشانه های بسیار مختلفی از حضور این ساز در ایران بوده است که باسابقه ترین و به نوعی کهن ترین آن مربوط به سلسله ساسانیان است که به صورت یک نقاشی بر روی یک جام از جنس نقره است. در این نقاشی شخصی در حال نوازندگی ساز سرنا میباشد.
در زمان فتحعلی شاه ، نقاره چیان نظامی نیز سرنا و طبل مینواختند. همچنین در مناسبات رزمی نیز ساز سرنا بسیار کاربرد داشت و جزو ساز های رزمی به شمار میرفت.
در زمان های دور ساز های سرنا ، کرنا ، طبل و نقاره برای اعلام اخبار مهم مانند پیروزی در جنگ مورد استفاده قرار میگرفتند.
همچنین در سفر های مهم و طولانی نیز در ابتدا و انتهای سفر برای مراسمات بدرقه و خوشآمد گویی نیز از این ساز و سایر سازها مانند طبل و کرنا استفاده می کردند.
حتی در توصیف اردوی سلطان ابوسعید ، ابن بطوطه از سازها و نحوه حرکت آنها مطالبی ارائه کرده است. در این مطالب از ساز های بسیاری سخن آمده است که در میان آنها سرنا نیز وجود دارد.
ساز سرنا که یکی از قدیمیترین ساز های ایران است ، تقریباً در اکثر اقوام ایران وجود داشته است. استان هایی نظیر کردستان ، گیلان ، بختیاری ، آذربایجان ، لرستان ، سیستان ، خراسان ، کرمان و بسیاری دیگر از استان های کشور این ساز را از دیرباز در فرهنگ خود دارند. البته در هر یک از این استان ها سرنا های خاصی وجود داشت که اسامی آنها متفاوت بود. به طور مثال در جنوب خراسان این ساز را با نام ساز میشناختند و در گیلان با نام زرنا یا زورنا.
در استان گیلان سرنا از جایگاه خاصی برخوردار بود و است. این ساز به همراه نقاره مهمترین ساز های این منطقه از کشور به حساب میآمدند که در انواع مراسمات مختلف از آنها استفاده میشد. همچنین قطعات محلی مختلفی با این دو ساز در گیلان ساخته شده است.
در جنوب خراسان ، ساز سرنا انواع مختلفی دارد و در هر نقطه از این منطقه به شکل متفاوتی میباشد.
این نکته را هم باید عرض کرد که ساز سرنا به سبب توجه کم مسئولان کشور ، به سرعت در حال فراموشی است و این موضوع برای ساز کهنی مثل سرنا بسیار غمانگیز است.
ساز سرنا به شکل یک مخروط است و از دو جز تشکیل میشود:
زبانه یا قمیش _ لوله صوتی
زبانه خود از دو قسمت میل و بچه ( دوشاخه ) تشکیل میشود. زبانه خود از جنس نی است و توسط میل به بدنه اتصال میگردد. در امتداد میل ، دوشاخه نصب میشود و تا نزدیکی های سوراخ سوم نیز ادامه دارد. برای لب نوازنده ، تکیهگاهی وجود دارد که مابین زبانه و میل است و از جنس استخوان ، صدف و یا پلاستیک است که به آن لبگیر میگویند. این قسمت به مانند یک صفحه دایرهای یا بیضی شکل میباشد.
لوله صوتی در ادامه زبانه است که به مانند یک مخروط میباشد و آن را از چوب درختان توت یا زردآلو میسازند. بر روی لوله صوتی به تعداد 6 یا 7 عدد سوراخ قرار میدهند. تعداد سوراخ ها در هر منطقه متفاوت است. در تعداد مختلفی از سرناها در نزدیکی دهانه یک سوراخ قرار میدهند که آن برای گرفتن صدا های اضافی است و بر آن انگشت گذاری نمیشود.
در غرب نخستین بار استاد انوشیروان روحانی در سال 1354 در ارکستر خود از ساز سرنا استفاده کرد که در آن تمامی ارکستر ، ساز های خود را با سرنا کوک و هماهنگ کردند. در این اجرا یک نوازنده محلی ساز سرنا را نواخت.
برای نواختن سرنا ، نخست زبانه ساز را خیس میکنند. بعد از آن نوازنده شش های خود را پر از هوا میکند و به هنگام اجرا ، هوای داخل شش ها را به دهان انتقال میدهد. البته قبل از آنکه هوای داخل شش ها تمام شود ، نوازنده از راه بینی دوباره شش ها را پر از هوا می کند. این کار برای جلوگیری از قطع نوازندگی است و به عبارتی نوازنده بدون قطع صدای ساز ، نفسگیری میکند. این روش نفسگیری بسیار سخت است و به لب و صورت نوازنده فشار زیادی وارد میشود ، بنابراین وی باید بسیار حرفهای باشد. این روش نفسگیری در نوازندگی ، دم گردان یا نفس گردان نام دارد.
شاه میرزا مرادی ، علی اکبر مهدی پور دهکردی ، آقا جان فیوج و غلامعلی نی نواز از نوازندگان معروف سرنا در کشور میباشند.
زنده یاد استاد ابراهیم حدیدی معروف به گل آقا و اسماعیل مردانی نیز سازندگان مشهور و ماهر ساز سرنا در کشور هستند.
تحقیق و گردآوری:گروه کارشناسی ایران سکه
تیر 1401
پرسش کاربران