ساز سنتور
ساز سنتور یا شاهان تور یکی از ساز های سنتی زهی_کوبهای یا زهی_مضرابی در کشور ما است. شکل هندسی سنتور ذوزنقه است و نواختن آن بوسیله دو عدد زخمه چوبی ( مضراب ) میباشد. شکل رایج ساز سنتور به صورت 9 خرکی است و تعداد 72 عدد سیم دارد که در دسته های 4تایی میباشند و در 18 دسته تقسیمبندی میشوند.
پیشینه تاریخی سنتور بسیار جالب است و در سنگ تراشی هایی که از بابلیان و آشور برجا مانده ، قابل مشاهده است. در سنگ تراشی های موجود ، صف تشریفاتی که برای بزرگداشت آشور بانیپال برپا شده است ، سازی که به سنتور بسیار شباهت دارد در این صف به وضوح مشاهده میشود و به وسیله بندی چرمی آن را از گردن آویخته اند. یکی از تاریخ نگاران مشهور و نامدار به نام ابوالحسن علی بن حسین مسعودی در کتاب مروج الذهب خود به شرح اوضاع و شرایط موسیقی در زمان ساسانیان می پردازد و در آنجا از سنتور نیز نام برده است که نشان میدهد این ساز حداقل از زمان ساسانیان وجود داشت. همچنین در کتاب های بسیار قدیمی و تالیفات ابن سینا و فارابی نیز نام ساز سنتور چندین و چند بار آمده است. بر اساس این موارد محققان معتقدند که سنتور از ایران به کشورها و سرزمین های مختلف دیگر راه پیدا کرده است و بنا به شرایط فرهنگی هر کشور دچار تغییراتی شده است. به همین دلیل هم میبینیم که ساز سنتور در کشور های مختلفی مانند چین ، عراق ، ترکیه ، هند ، مصر و بسیاری دیگر از کشور های اروپای شرقی با اسامی و شکل های مختلفی وجود داشته و دارد و همچنین در نوازندگی آنها نیز تغییراتی موجود است. در متون مختلف و انگلیسی ساز سنتور را با نام دالسیمر ، در اروپای شرقی با نام های سیمبال یا سیمبالوم و چیمبال یا چیمبالوم ، در کشور آلمان با اسم هک پرت ، در چین با اسم یانگ کین ، در زبان عربی با نام سنطور و در اماکن دیگر با اسم پسالتری می شناسند. در کشور ترکیه سنتوری موجود است که 160 عدد سیم دارد که در دسته های 5تایی قرار میگیرند. سنتور کشور عراق هم به صورت یک صفحه شطرنج می باشد که آن را بر مهرهها مینوازند.
در کتاب تاریخی تاریخ ساز های موسیقی که نوشته کورت زاکس است. در مورد سنتور این گونه آمده است، که این ساز نخست توسط اعراب به شمال آفریقا و از آنجا به اسپانیا برده شد و بعدها در جنوب شرقی اروپا بسیار رایج گشت.
هر یک از ساز های بالا را که بررسی کنیم ، متوجه خواهیم شد که اکثرا دارای سیر تکاملی خاص خود هستند. در این میان پسالتری را که بیشتر مورد مطالعه قرار دهیم ، خواهیم فهمید که انواع ساز های کلاویکورد ، هارپسیکورد ، کلاوسن و پیانو تغییر یافته همین ساز های قدیمی میباشند که اکثراً ریشه قدیم شرقی داشتند و بنا به ضرورت های زمان خود دچار تغییرات مختلفی شدند. تا قبل از شاعر و موسیقیدان قرن هفت و هشت ه.ق ، زه کلیه سازها از روده حیوانات یا ابریشمین بود و بیشتر برای همخوانی با خواننده مورد استفاده قرار می گرفتند. به همین خاطر هم شیوه نوازندگی بسیار ساده و ابتدایی بود و از تکنیک های خاصی استفاده نمیشد. بنابراین در همین زمان صنعتگران شروع به ساخت سیم های فلزی کردند و این باعث جایگزینی این سیم ها با انواع زه ها شد. البته این نکته را هم باید خاطر نشان کرد که سیم های فلزی از آسیا به اروپا برده شدند. امیر خسرو دهلوی نیز شخصاً زه چندین ساز را تغییر داد و سنتور نیز در همین زمانها دچار تغییرات در زه شد.
ساز سنتور حتی در نقاشی های عمارت هشت بهشت اصفهان در دوره صفویه نیز قابل مشاهده است و حتی شاردن ، سیاح اهل فرانسه که در دوره صفویه به ایران سفر کرد ، حضور و رواج یافتن این ساز را در ایران تأیید نمود.
سنتور های اولیه که در زمان قاجار از هند به کشور وارد شدند و به دربار قاجار راه یافتند ، مضراب های فلزی داشتند که ایرانیان آنها را تغییر دادند و مضراب های چوبی و قاشقی را با آنها جایگزین نمودند. همچنین در این میان نیز ارامنه هم دست به تغییرات زدند و با الهام گرفتن از کلید سل شکسته ، مضراب های انگشتی سبکی را ابداع نمودند. این تحولات در شیوه نوازندگی و اجرای انواع تکنیک ها بسیار تأثیر گذاشتند و سبب پیشرفت بسیار در این زمینهها شدند.
نجاران ارامنه و جلفای اصفهان در ساخت و تعمیر ساز نوازندگان درباری بسیار به آنها کمک میکردند که بعدها همین نجاران به سازندگان سنتور تبدیل شدند. تعدادی از یهودی های اصفهان هم با ارامنه ها به تهران رفتند و در آنجا مشغول سازسازی شدند که گل سنتور که به ستاره شش پر داوودی خیلی شبیه است از جمله یادگاری های یهودیان میباشد.
با ورود دو ساز پیانو و ویولن به کشور در اواخر سلسله قاجاریه ، سازندگان ارامنه و یهودی شروع به ایجاد تغییر در سنتور کردند که در شروع سیم نازک پیانو بر روی سنتور امتحان شد که دارای دو ردیف خرک با سیم هایی از یک جنس و کلافی قطور بود که نتیجه آن به سنتور کشمیری خیلی شباهت داشت ولی از لحاظ سایز کوچکتر بود.
در نتیجه هم آن را با نام زنده یاد ورزنده، به نام سنتور ورزنده نامگذاری کردند. در دوران حبیب سماعی و با مشورت گرفتن از شخص وی سنتور هایی ساخته شدند که به این صورت بودند: سنتور های سل کوک برای صدای مردان و لا کوک برای صدای بانوان که برای نخستین بار در طول تاریخ از سیم های سفید استیل و زرین و مسین ( سیم های صنعتی ) استفاده شد.
تقریباً از دویست سال قبل سنتور بوسیله شخص حسن خان سنتوری جان تازهای پیدا کرد و توسط استاد صبا به نت در آمد. متد امروزی که برای سنتور استفاده میشود ، نتیجه زحمات استاد صبا است که از همان سال ها ساز را به صورت یک چارچوب استاندارد در آورد.
اجزای تشکیل دهنده ساز سنتور به شکل زیر میباشد:
- کلاف ابعاد ساز را تعیین میکند و همان چارچوب سنتور میباشد. این کلاف روی صفحه پایینی یا زیرین سنتور قرار میگیرد و صفحه انحنایی جز به طرف بیرون ندارد و همچنین ضخامت این صفحه در حدود 5.7 میلی متر میباشد. صفحه دیگری نیز در سنتور وجود دارد که بالاتر از صفحه زیرین است و صفحه رویی نام دارد که ضخامت آن در حدود 6 میلی متر میباشد. این صفحه دو حفره یا سوراخ به شکل گل دارد که آنها به عنوان بلندگو عمل می کنند و محلی که آنها قرار میگیرند ، بسیار مهم است چرا که در بازدهی صدا بسیار تأثیرگذار هستند. همچنین این قسمت از ساز مهمترین و حساس ترین مرحله در ساز سازی است ، چرا که برای بازدهی صدای ایدهآل باید روی آن بسیار دقت شود و در کمال ظرافت انجام گیرد.
- میله هایی چوبی با ضخامت 1 سانتی متر و با ارتفاع 5 سانتی متر که در داخل سنتور قرار میگیرند و زیر صفحه رویی هستند ، پل نام دارند. وظیفه حمل بار ناشی از سیم های تخت فشار سنتور بر عهده این قسمت ها میباشد.
- پایه های چوبی که در روی سنتور قرار دارند و سیم ها را بالای صفحه نگه میدارند ، خرک هستند. خرک سیم های زرد به ارتفاع 20 میلی متر و سفید به ارتفاع 22 میلی متر ، سوراخ های روی آن نیز به طول 17 میلی متر و رشته سیم فلزی روی آن به طول 16 میلی متر ساخته میشود. سنتور های امروزی از 9 تا 19 خرک ساخته میشوند که نوع 9 تایی آن رایج تر و بسیار خوش صداتر از بقیه سنتور ها میباشد.
- پیچ های فلزی که در ضخامت 4 الی 5 میلی متر و طول آنها 6 سانتی متر میباشد ، در طرف راست کلاف پیچانده میشوند و سیمها به دور این پیچها پیچیده میشوند که با پیچاندن آنها میتوان کوک ساز را تغییر داد. سیمها که به دور پیچ پیچیده شدند ، پس از عبور از آنها در طرف دیگر ساز از شیطانک نیز عبور میکنند و به سیم گیر متصل می شوند. جنس شیطانک های طرفین از چوب است. سیم های سنتور به دو دسته تقسیمبندی میشوند که دسته سیم های سفید از جنس آلیاژ نیکل برای تولید صداهای زیر و دسته سیم های زرد از آلیاژ برنج برای تولید صدا های بم می باشند. سیم ها از یک طرف به گوشی و از طرف دیگر با گره ای به سیم گیر وصل میشوند. سیم گیر ، میخ هایی فلزی هستند که طول تقریبی آنها 2.5 سانتی متر میباشد و از طرف چپ کلاف کوبیده می شوند.
- وسیله کوک کردن سنتور یک عدد کلید یا چکش کوک است که جنس آن از چوب ، فلز و پلاستیک میباشد. برای نواختن ساز سنتور شما به ابزاری نیاز دارید که به آنها مضراب میگویند. در بسیاری از ساز ها نیز مضراب وجود دارد و برای نوازندگی باید از آنها استفاده کرد ، سنتور هم از این قاعده مستثنی نیست. مضراب سنتور 4 قسمت مختلف دارد که دم ، حلقه ، ساقه و سر اجزای اصلی میباشند. نوازنده باید انگشت سبابه خود را درون حلقه قرار دهد و انگشت شست را روی دم. دیگر انگشتان هم به ترتیب در زیر قرار میگیرند. این مضراب ها که در سنتور دو عدد هستند ، معمولاً از جنس چوب شمشاد ، بوته گل سرخ و در کلیت چوب هایی که قابلیت ارتجاعی دارند ، میباشد.
از نوازندگان نامی ساز سنتور میتوان به استاد سنتور خان اشاره کرد که در روایت ها آمده است که وی سنتور را از هندی ها آموخت. وی در پایان سلطنت محمد شاه قاجار بسیار معروف شد. شخص علی اکبر خان شاهی را هم نوازنده سنتور کامران میرزا می دانیم که از وی تنها یک صفحه با نام دلنواز به جا مانده است. از نوازندگان سنتور دربار ناصری نیز میتوان به آقا محمد صادق خان ملقب به سرور الملک اشاره کرد.
همچنین از دیگر اساتید برجسته کشور در زمینه سنتور نوازی میتوان به زنده یاد حبیب الله سماعی ، فرامرز پایور ، رضا ورزنده ، پرویز مشکاتیان ، مجید کیانی و از اساتید امروز هم به اردشیر کامکار ، رضا شفیعیان و پشنگ کامکار اشاره داشت.
استاد رضا ورزنده
تحقیق و گردآوری:گروه کارشناسی ایران سکه
تیر 1401
پرسش کاربران