ساز کمانچه
از دسته ساز های زهی_آرشه ای می توان ساز کمانچه را نام برد. این ساز جزو ساز های ملی کشورمان است. کمانچه وسعت صدای بسیار زیادی دارد که بیش از چهار اکتاو است و همچنین نوعی ظرافت خاص که در کنار غم به خصوصی که در صدای آن است ، بسیار آنرا محبوب کرده است. این ساز در خاورمیانه و خاور دور بسیار رایج و معمول است و در آنجا سابقه زیادی دارد. کتاب سرگذشت موسیقی ایران که به نوشته استاد روحالله خالقی میباشد ، ساز کمانچه را نوع تکامل یافته ساز رباب میداند.
در کتاب موسیقی و موسیقیدان ها قدیمیترین سازی که با آرشه نواخته میشود ، ساز راوانا استرون است و آن ساز در زمان راوانا ، پادشاه سیلان که در حدود پنج هزار سال قبل از میلاد زندگی میکرد ، وجود داشت. عدهای نیز معتقدند که کمانچه از روی ساز های هندی ساخته شده است. در کتاب موسیقی الکبیر که اثر ابونصر فارابی است ، کمانچه را با نام عربی آن ، رباب آوردهاند. در زمان صفویه نیز در نقاشی های عمارت زیبای هشت بهشت در اصفهان ، ساز کمانچه وجود داشت (که هم اکنون نیز قابل مشاهده است) و حتی در تصویر یک بانو آن را مینوازد. در زمان سلسله قاجاریه نیز کمانچه جزو ساز های بسیار محبوب و رایج مملکت بود و در این دوره بسیار مورد استقبال قرار گرفت.
ساز کمانچه از یک کاسه کروی شکل توخالی ساخته میشود. جنس چوب این کاسه عمدتاً از چوب درخت توت است ولی امروزه از چوب درخت افرا ، گردو و حتی زردآلو نیز برای ساخت آن استفاده میشود. معمولاً در گذشته کاسه به صورت یک تکه چوب بود که داخل آن را خالی میکردند ولی امروزه روش ساخت آن کمی تفاوت دارد. ساز کمانچه در زمان حال بوسیله چسباندن تکه چوب های ترکهای که خم شدهاند ، ساخته میشود. وزن این کمانچه برخلاف کمانچه های یک تکه بسیار سبک است و باعث میشود که نوازنده هنگام نواختن بتواند ساز را به آسانی چرخش دهد. روی این کاسه پوست حیوانات کشیده میشود که عمدتاً از جنس پوست بز ، ماهی ، دل گاو و چندین موجود دیگر میباشد. بعد از آن نوبت به دسته کمانچه میرسد که از تکه چوبی توپر ساخته میشود و به کاسه وصل میگردد. دسته کمانچه طولی در حدود 31 سانتی متر دارد که بالای آن کمی مخروطی شکل است ، به طوریکه ضخامت در بالای ساز با پایین ساز در حدود 1 سانتی متر اختلاف دارد و بالای ساز ضخیمتر است. همچنین در دسته این ساز از پرده استفاده نمیشود.
قطعه بعدی که در کمانچه وجود دارد ، خرک است که از جنس چوب شمشاد یا عناب میباشد و بر روی پوست قرار میگیرد. سیمها از خرک عبور میکنند و فاصله آن با دسته حدود 3 سانتی متر میباشد. شیار هایی با عمق پایین و ارتفاع کم که از جنس چوب یا استخوان باریک میباشند و در عین حال سیمهایی که از این شیارها عبور میکنند و به گوشی میرسند ، شیطانک نام دارند. گوشی در کمانچه به تعداد 4 عدد است که از جنس چوب میباشد و به صورت یک میخ سر پهن، است. این گوشی ها در بالای ساز به شکل دو به دو در مقابل هم قرار میگیرند و سیمها به آنها پیچانده میشوند که با چرخاندن آنها ساز را کوک میکنند. کمانچه در زمان حال دارای 4 عدد سیم است ولی در گذشته این ساز 3 عدد سیم داشت. سیم چهارم با ورود ویولن به کشور توسط موسی کاشی حکیمی به کمانچه اضافه گردید که تقریباً به تقلید از ساز ویولن بود. جنس سیمها نیز در طول تاریخ چندین بار تغییر یافتند. در ابتدا از ابریشم بودند ، بعدها به صورت زه در آمدند و امروزه جنس سیمها از فلز است. سیم های فلزی برخلاف ابریشمی خیلی سخت پاره می شوند و جابجایی کوک نیز در این سیمها به مراتب آسانتر میباشد. در پایین سیم یک عدد سیم گیر به کاسه متصل است که سیمها از یک طرف به آن وصل میشوند. این قطعه در گذشته وجود نداشت و باز به تقلید از ویولن به کمانچه اضافه شده است. برای نواختن کمانچه شما نیاز به آرشه دارید که در گذشته نام این قطعه کمان بود و باز با ورود ویولن به کشور به آرشه تغییر یافت. آرشه از جنس چوب است و یک طرف آن انحنا دارد که رشته مو های دم اسب به آن متصل میشوند. با حرکت دادن آرشه بر روی سیمها ، شما میتوانید تولید صدا کنید. در کمانچه یک عدد پایه نیز وجود دارد که از قسمت سیم گیر به کاسه متصل است و به هنگام نواختن شما میتوانید ساز را با آن بر روی زمین ، صندلی و غیره قرار دهید.
خوشنواز خان از معروفترین و به نام ترین نوازندگان کمانچه در دوران قاجاریه بود که در زمان ناصرالدین شاه میزیست. دانش و سواد وی از کمانچه بسیار بالا بود. همچنین ساز وی نیز دارای طرحی به مانند خورشید طلا بر روی کاسه داشت که بعد از فوت وی هم توسط ناصرالدین شاه خریداری شد و در موزه قرار گرفت. در روایت ها آمده است که شخصی به نام اسماعیل خان که از شاگردان خوشنواز خان بود ، در نواختن کمانچه بسیار تبحر داشت.
از نوازندگان دیگر و معروف کشور میتوانیم به اساتید بزرگی همچون علی اصغر بهاری ، مجتبی میرزاده ، حسین خان اسماعیل زاده ، اردشیر کامکار ، کامران داروغه و کیهان کلهر اشاره کنیم.
در آذر سال 1396 به کوشش سازمان میراث فرهنگی کشور ، ساز کمانچه به نام ایران در سازمان یونسکو به ثبت جهانی رسید.
تحقیق و گردآوری:گروه کارشناسی ایران سکه
تیر 1401
پرسش کاربران