اسکناس های نمونه تایید نشده محمدرضا شاه
پهلوی دوم در ایران به مدت 37 سال سلطنت کرد. در این دوران بنا به پیشرفت سیستم های بانکی و توسعه شهری، استفاده از اسکناس به جای سکه به سرعت گسترش یافته و جایگزین گردید. همانطور که در بخش اول اشاره گردید اسکناس های نمونه بعد از چاپ در داخل پاکت های مخصوصی به بعضی از مسئولین رده بالا نظیر رئیس بانک مرکزی،وزیر اقتصاد،رئیس جمهور و... ارسال می شدند. و بعد از گرفتن تاییدیه از مقامات به چاپ انبوه می رسیدند.
تا به امروز اکثر مقاله هایی که ما کار کردیم یا بسیاری از دوستان زحمت کشیده اند، به معرفی اسکناس های نمونه تایید شده مبادرت ورزیده اند. در این مقاله ما به اسکناس های نمونه و طراحی مورد تایید واقع نشده دوره محمدرضا شاه می پردازیم.ابتدا با اسکناس هایی که به صورت نمونه چاپ شدند ولی هرگز به چاپ انبوه نرسیدند شروع می کنیم..لازم به ذکر است که بسیاری از این اسکناس های نمونه دوره پهلوی دوم به علت نقصان یا مشکلات جزئی نظیر رنگ بندی یا ویرایش چهره و... مورد تایید قرار نگرفتند. و البته بعضی ها هم ممکن است به دلایلی جزئی یا کلی رد شده باشند، که برای فهم علت دقیق هر کدام باید به آرشیو اسناد و مذاکرات دوره پهلوی دوم رجوع کنیم. به علت در دسترس نبودن این اسناد و مطالبه کار تحقیقی و پژوهشی جدی با کمک بانک مرکزی، از ارائه دلایل اصلی عدم چاپ صرف نظر کرده و فقط به اسکناس های مذکور برای آشنایی هر چه بیشتر و لذت مجموعه داران عزیز اشاره می کنیم. امید است که روزی محققان عزیز کشورمان در این زمینه کار تحقیقی لازم را انجام داده و در قالب فایل و کتاب های مختلف به جامعه عرضه بدارند، تا هم مردم عادی و هم مجموعه داران، این گنجینه فراموش شده بیشتر شناخته و آگاه شوند.
اولین سری از طراحی اسکناس های محمد رضا شاه با جایگزینی تصویر پسر به جای تصویر پدر انجام شد، که مربوط به چاپ سال 1323 می باشند. اگر دقت کنید این تصویر خیلی کودکانه به نظر می رسید، که مورد تایید واقع نشده و تصویر جدید با اندکی تغییرات جایگزین و به چاپ انبوه رسید.
در سال 1327که سری بعدی چاپ گردید چند طرح پیشنهادی بدین صورت بود که مورد تایید واقع نشد.
سری بعد اسکناس های محمدرضا شاه مربوط می شود به سال ،1330 در این سال طراحی ها کلا تغییر کرده و مدل های جدیدی پیشنهاد می شود. چند نمونه که در زیر، تصویرشان موجود است، جزو پیشنهاد های اولیه بودند. با دقت در مدل اسکناس های رایج شده به این نکته پی می بریم که با تغییر تصویر و اندکی جزئیات این اسکناس ها با شمایل و ابعاد جدید چاپ و توزیع گردیدند.
سری بعدی، اسکناس های سال 1332 نیز با این شکل و طرح و فقط تغییر تاریخ زیر اسکناس چاپ شدند. ولی طرح اسکناس های سال 1333 به کلی تغییر یافت. اگر یک نگاه تاریخی داشته باشیم در سال 1332 که کودتای 28 مرداد اتفاق افتاد و شاه دوباره به قدرت رسیده و دولت مصدق سقوط کرد. این عوامل سیاسی موجب گردید که یک تثبیت قدرت توسط دربار و شاه در امور مختلف کشور اتفاق بیافتد، و سیاستمداران جدیدی روی کار بیایند. که البته این کار در حوزه اقتصاد و بانک مرکزی نیز اتفاق افتاد. یک نکته فرعی هم که وجود دارد این است که اگر دقت کنید تصویر پهلوی دوم در اسکناس های این سری با ابهت تر نسبت به سری های قبلی شد.
طراحی های بسیار مختلف و گوناگونی در این بازه زمانی وجود دارد که ممکن برخی از آن ها به مرحله چاپ نیز رسیده باشند ولی انچه مسلم است هیچ کدام تایید نگردیده و به چاپ انبوه نرسید.
سری بعدی اسکناس های معروف به کراواتی است که اولین بار در سال 1341 چاپ و توزیع گردید. در ادامه به چند نمونه و طراحی تایید نشده اشاره می کنیم.
اسکناس های معروف به یقه نظامی اولین بار در سال 1343 چاپ شدند. این اسکناس ها با طراحی و رنگ بندی جدیدی عرضه شدند که چند نمونه تایید نشده را در ادامه پیوست می کنیم.
اسکناس زیر هم از سری اسکناس های یقه نظامی محسوب می شود که ایران سکه اصالت آن را تایید یا تکذیب نمی کند. ولی اگر اصل و زیر نظر بانک مرکزی به صورت نمونه چاپ شده باشد یقینا اسکناس نایابی است.
در اسکناس های معروف به یادبود انقلاب سفید نیز یک نمونه تایید نشده به شکل زیر است که اگر دقت کنید تصویر پهلوی دوم به نسبت آنچه توزیع شده است لاغر تر به نظر می رسد.
سری اسکناس های معروف به شانه پهن اولین بار در سال 1353 چاپ شدند. اگر دقت کنید طرح اولیه اکثر این اسکناس ها از نظر مناظر و خود طراحی، همان طرح اسکناس های معروف به یقه نظامی است که فقط تصویر جدید جایگزین قبلی شده است. و به احتمال زیاد در همان دوره مسئولیت جمشید آموزگار و عبدالعلی جهانشاهی این طرح ها مطرح شده است زیرا که امضای ایشان بر روی اسکناس ها می باشد ولی این طرح ها نیز تایید نشده و اسکناس ها با طراحی و رنگ بندی های جدید چاپ و توزیع شدند.
مورد آخر مربوط به اسکناس معروف به پدر و پسر است که در سال 1355 به مناسب یادبود چاپ گردید.یکی از طراحی های اولیه این اسکناس به شکل زیر بوده است.
تحقیق و گردآوری:محمدرضا اجلالی
شهریور 1402
پرسش کاربران